Jak „Doktor Who” odzwierciedlał to, co działo się w prawdziwym świecie?

Gdy Doktor pojawił się po raz pierwszy w telewizji 23 listopada 1963 roku o 17:15 czasu Greenwich nagłówki gazet były zdominowane przez wieści o zabójstwie prezydenta USA Johna F. Kennedy’ego, do którego doszło zaledwie dzień wcześniej.

Szokujące wydarzenia z Dallas przyćmiły doniesienia o pisarzach - C.S. Lewis oraz Aldous Huxley także zmarli w tym dniu. 

Mimo tego, że pierwsze przejście przez drzwi TARDIS mogło przypominać wejście do Narnii w książce Lewisa „Lew, czarownica i stara szafa”, tak naprawdę to najważniejsze wydarzenia poprzednich dziesięcioleci ukształtowały początki Doktora. 

 Graeme Burk, współautor książki „Who’s 50 - The 50 Doctor Who Stories to Watch Before You Die.” uważa że „[Doktor] jest w dużej mierze częścią ery powojennej. Na elementy fantastyki naukowej w serialu duży wpływ miały powieści Briana Aldissa, Johna Wyndhama oraz w nieco mniejszym stopniu C.S. Lewisa. Wczesne historie, takie jak „The Daleks” [Dalekowie] zostały napisane przez ludzi, którzy wychowali się ze świadomością zagrożeń wojny i nazizmu”. 

Pierwsza historia opowiedziana przez serial, „An Unearthly Child” opowiadała o przygodach Doktora i jego towarzyszy przeniesionych w czasie do epoki kamienia, gdzie spotkali plemię, które utraciło sekret ognia. 

„W jednym z dialogów pojawia się myśl, że ogień jest koniecznością, lecz niektórzy członkowie plemienia uważają go za zagrożenie”, mówi Burk. „Ten epizod pojawił się rok po kryzysie kubańskim, który miał miejsce w 1962 roku. Trudno pozbyć się wrażenia, że ogień jest tu metaforą dla broni atomowej, która może przynieść wiele dobrego, ale także masową zagładę”.

Następna historia, „The Daleks” [Dalekowie] wprowadziła najbardziej znane potwory z uniwersum Doktora. 

TARDIS ląduje na planecie Skaro po zakończonej wojnie neutronowej, w wyniku której przetrwały dwie rasy – Dalekowie, zmutowane stworzenia zamknięte w metalowych pancerzach oraz pokojowo nastawieni Thalowie.

Nie minęło jeszcze dwadzieścia lat od końca drugiej wojny światowej, stąd odniesienie do użycia broni jądrowej jest łatwe do zauważenia. Wielu komentatorów zauważa też podobieństwo Daleków do nazistów. 

 „W pierwszym spotkaniu z Dalekami można zauważyć zarówno Zimną Wojnę, jak i drugą wojnę światową” mówi dr Graham Saunders z wydziału filmów, teatru oraz telewizji na Uniwersytecie w Reading. 

 „Utarło się już, że Dalekowie są nazistami. Można odwrócić to stwierdzenie i kłócić się, że jeśli każdy z nich myśli dokładnie w ten sam sposób, są także komunistami – są echem zagrożeń wojny oraz czerwonego terroru”. 

The WW2 influence is even stronger in the second Dalek story, 1964's Dalek Invasion of Earth, set in the 22nd Century.

Odniesienia do drugiej wojny światowej są znacznie bardziej widoczne w kolejnej historii opowiadającej o Dalekach – odcinku „Dalek Invasion of Earth” [Inwazja Daleków na Ziemię], nakręconym w 1964 roku. Jego akcja dzieje się w XXII wieku. 

Doktor grany przez Toma Bakera spotyka Davrosa w odcinku „Genesis of the Daleks”

Autor książki „Doctor Who: The Complete Guide” Mark Campbell twierdzi, że ten odcinek pokazuje wizję świata po zwycięstwie Niemiec w drugiej wojnie światowej. 

 „Mimo tego, że akcja epizodu dzieje się w przyszłości, kostiumy i sceneria odzwierciedlają tak naprawdę Wielką Brytanię z lat 40. i 50. Wszędzie wiszą sztandary, a Dalekowie salutują jak naziści. Te obrazy były bardzo sugestywne dla ludzi, którzy walczyli w wojnie”. 

Kiedy scenarzysta Terry Nation postanowił w 1975 roku ponownie pokazać wczesną historię planety Skaro w serii odcinków „Genesis of the Daleks” [Geneza Daleków] z Czwartym Doktorem granym przez Toma Bakera, odniesienia do nazistów były znacznie wyraźniejsze.  

Naukowiec Davros pragnie stworzyć rasę panów, podczas gdy przywódcy wojskowi szukają sposobów na eksterminację Thalów. 

Jak zauważa dr Saunders, kiedy Davros wygłasza tyrady na temat wyższości rasowej w swojej podziemnej jaskini, przypomina to „Hitlera wrzeszczącego w swoim bunkrze”.

‘Komputery szaleją’

W wyemitowanym w 2013 roku odcinku „Dzwony Świętego Jana” [The Bells of Saint John]  pojawił się nowo wybudowany londyński wieżowiec The Shard. Podobne wydarzenie miało miejsce w 1966 roku. Epizod „The War Machines” [Maszyny Wojenne] przedstawiał Doktora, granego przez Williama Hartnella, który odwiedził Post Office Tower (obecnie znany jako BT Tower) – budynek został oficjalnie otwarty zaledwie rok wcześniej.

W wieży znajdował się Wotan – superkomputer, który utworzył armię inteligentnych i uzbrojonych maszyn w celu przejęcia władzy nad światem. 

Historia ta wpisała się w aktualną debatę na temat rozwoju technologii. „Uważam, że Doktor Who jest bardziej interesujący, kiedy komentuje tematy, które dopiero wychodzą na powierzchnię powszechnej świadomości”, dodaje dr Saunders. 

 „The War Machines” to opowieść o komputerach, które szaleją i produkują maszyny wojenne. Podobną historię opowiedziano w „Terminatorze”, jednak dopiero kilkanaście lat później. 

 „W dawnych wcieleniach Doktor był sceptycznie nastawiony do komputerów. W epizodzie „The Ice Warriors” [Wojownicy Lodu] z 1967 roku Doktor sam przeprowadza wszystkie obliczenia – nie ufa komputerom. W nowej odsłonie serialu Doktor wydaje się nie mieć tego problemu, co stanowi swoisty symbol naszych czasów. 

 „W epizodach z lat 60. i 70. komputery były wielkimi, bezcielesnymi przedmiotami z kręcącymi się taśmami, zazwyczaj miały złe zamiary”.

Pierwsze pojawienie się Cybermenów miało miejsce w epizodzie „The Tenth Planet”

Odcinek „The War Machines” był inspirowany pomysłem doktora Kita Pedlera, nieoficjalnego doradcy naukowego serialu. Dr Pedler stworzył potem drugich najbardziej popularnych antagonistów – Cybermenów. 

Cybermeni byli ludźmi z częściami ciała zastąpionymi przez sztuczne organy. Pojawili się po raz pierwszy w ostatnim epizodzie z Williamem Hartnellem, „The Tenth Planet” [Dziesiąta Planeta] z 1966 roku. 

Graeme Burk opowiada: „W tamtym czasie zaczęły się pojawiać doniesienia o przeszczepach organów. Kit Pedler uważał, że następnym krokiem będą sztuczne organy, Cybermeni zostali stworzeni poniekąd jako odpowiedź na ten pomysł”. 

Nieco ponad rok po emisji tego epizodu, w grudniu 1967 roku doktor Christiaan Barnard przeprowadził pierwszy przeszczep ludzkiego serca w RPA.

Obcy i Europejska Wspólnota Gospodarcza

We wczesnych latach 70. epizody Doktora Who często odzwierciedlały aktualne tematy takie jak kryzys energetyczny (podczas którego kraje produkujące ropę naftową zawiesiły eksport do krajów Zachodu), kwestie ekologiczne, terroryzm oraz spory przemysłowe. 

W drugiej historii Jona Pertwee z 1970 roku, „The Silurians” [Silurianie], hibernująca rasa jaszczuroludzi zostaje przebudzona przez testy przeprowadzane na nowym podziemnym reaktorze atomowym. Seria epizodów „Inferno”, wyemitowana kilka miesięcy później opowiadała o projekcie, który podczas wiercenia w skorupie ziemskiej odkrywa gaz zmieniający ludzi w istoty przypominające wilkołaki.

Historia przedstawiona w  „The Curse of Peladon” [Klątwa Peladonu] z 1972 roku odzwierciedlała ważny epizod historii politycznej tamtych czasów. Trzeci Doktor i jego towarzyszka, Jo Grant przybywają na planetę Peladon, której król chce wstąpić do Federacji Galaktycznej, jednak wysoki kapłan sprzeciwia się integracji, mówiąc że przez nią planeta utraci swą niepodległość. 

W czasie emisji odcinków brytyjski premier Edward Heath prowadził negocjacje w celu wstąpienia Wielkiej Brytanii do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG).

Epizod „The Curse of Peladon” z Trzecim Doktorem granym przez Jona Pertwee odnosił się do brytyjskich starań o przyjęcie do EWG.

To odniesienie było bardzo widoczne dla dorosłych, jednak większość dzieci po prostu je przeoczyła. 

„Ta historia przypomina fabuły detektywistyczne konstruowane przez Agathę Christie i wciąż ma sens, nawet jeśli całkowicie pominie się odniesienia do federacji i integracji. To historia z wieloma potworami”, mówi Mark Campbell. 

W 1974 roku twórcy serialu znów wrócili na Peladon. Epizod „The Monster of Peladon” [Potwór z Peladonu]  został zainspirowany protestami górników. Postawy umiarkowanych i walczących górników na Peladonie odnoszą się do prawdziwego rozłamu we władzach brytyjskiego związku zawodowego górników (National Union of Mineworkers). 

Problemy ekologiczne oraz powstanie grup takich jak Przyjaciele Ziemi zostały skomentowane w epizodzie z 1973 roku „The Green Death” [Zielona Śmierć], w którym olbrzymie larwy wypełzły ze ścieków przemysłowych wyprodukowanych przez Global Chemicals. 

Dr Saunders zauważa „cień Irlandii Północnej” w historiach takich jak „Day of the Daleks” [Dzień Daleków] z 1972 roku oraz „Invasion of the Dinosaurs” [Inwazja Dinozaurów] z 1974 roku. Pierwszy opowiadał o „terrorystach” z przyszłości, w drugim widać było uzbrojonych żołnierzy na ulicach – obrazy, które w tamtych czasach można było zobaczyć w wielu gazetach. 

‘Nieprzyzwoite filmy’

W latach osiemdziesiątych jeden z epizodów z Doktorem granym przez Colina Bakera „Vengeance on Varos” [Zemsta na Varos] został wyemitowany wkrótce po uchwaleniu ustawy o nagraniach wideo z 1984 roku (Video Recordings Act), powstałej po poruszeniu prasowym na temat „nieprzyzwoitych filmów” – brutalnych i epatujących seksem taśm, rozpowszechnianych w Wielkiej Brytanii na początku lat 80. 

Szósty Doktor grany przez Colina Bakera w epizodzie „Vengeance on Varos”

W tej historii biedni ludzie pochodzący z Varos czerpią rozrywkę oglądając transmisje z publicznych tortur. 

Mark Campbell określa tę historię jako „problematyczną”, ponieważ mimo tego, że ośmiesza przemoc na ekranie jako rozrywkę dla tłumu, jeden z odcinków zawiera scenę, w której Doktor żartuje po zobaczeniu straszliwej śmierci strażnika w kwasie. 

 „Myślę, że ta historia opowiada bardziej o sile telewizji, niż o tak zwanych nieprzyzwoitych filmach”, dodaje.

Po wznowieniu serialu w 2005 roku, Russell T. Davies jako główny scenarzysta serialu (aż do 2010 roku) nie unikał w nowych epizodach odniesień do polityki wziętych wprost z pierwszych stron gazet. 

W epizodzie „Trzecia Wojna Światowa” [World War Three], w którym rasa Slitheenów zajęła siedzibę rządu Wielkiej Brytanii przy 10 Downing Street pojawia się odniesienie do „broni masowego rażenia”, które mogą zostać przygotowane w ciągu 45 sekund.  „Nietrudno zauważyć, że to komentarz na temat wojny w Iraku”, mówi Campbell, odnosząc się do dossier z września 2002 roku, w którym znalazła się sugestia, że Irak mógłby przygotować broń masowego rażenia w ciągu 45 minut. 

Pierwszy epizod z Davidem Tennantem, „Świąteczna inwazja” [The Christmas Invasion] zawiera scenę, która przywołuje wspomnienie decyzji brytyjskiej premier Margaret Thatcher o zatopieniu okrętu argentyńskiej marynarki wojennej ARA General Belgrano podczas konfliktu falklandzkiego w 1982 roku. Grana przez Penelope Wilton premier Wielkiej Brytanii rozkazuje zniszczenie uciekającego statku obcych, zaś Doktor potępia tę decyzję. 

Graeme Burk zauważa mniej widocznych odniesień do polityki w sezonach pisanych przez Stevena Moffata, w których w postać Doktora wciela się Matt Smith.

„Styl pisania Stevena Moffata różni się diametralnie od stylu Russella T. Daviesa, którego scenariusze są nacechowane politycznie”, mówi. „Moffat woli raczej użyć jakiś element z prawdziwego świata i sprawić, że będzie się wydawał przerażający bądź magiczny”.